น สมฺปายิสฺสนฺตีติ สมฺปาเทตฺวา กเถตุํ น สกฺขิสฺสนฺติฯ อุตฺตริ จ วิฆาตนฺติ อสมฺปาทนโต อุตฺตริมฺปิ ทุกฺขํ อาปชฺชิสฺสนฺติฯ สมฺปาเทตฺวา กเถตุํ อสกฺโกนฺตานญฺหิ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติฯ ยถา ตํ, ภิกฺขเว, อวิสยสฺมินฺติ เอตฺถ จ ตนฺติ นิปาตมตฺตํฯ ยถาติ การณวจนํ, ยสฺมา อวิสเย ปญฺหํ ปุจฺฉิตา โหนฺตีติ อตฺโถฯ อิโต วา ปน สุตฺวาติ อิโต วา ปน มม สาสนโต สุตฺวาฯ อิโตติ ตถาคตโตปิ ตถาคตสาวกโตปิฯ อาราเธยฺยาติ ปริโตเสยฺย, อญฺญถา อาราธนํ นาม นตฺถีติ ทสฺเสติฯ

เอกธมฺเมติ เอกสฺมิํ ธมฺเมฯ อิมินา อุทฺเทโส ทสฺสิโตฯ ปรโต กตมสฺมิํ เอกธมฺเมติ อิมินา ปญฺโห ทสฺสิโตฯ สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺฐิติกาติ อิทํ ปเนตฺถ เวยฺยากรณํฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ สมฺมา นิพฺพินฺทมาโนติอาทีสุ ปน สมฺมา เหตุนา นเยน นิพฺพิทานุปสฺสนาย นิพฺพินฺทนฺโต อุกฺกณฺฐนฺโต, วิราคานุปสฺสนาย วิรชฺชนฺโต, ปฏิสงฺขานุปสฺสนาย มุจฺจนสฺส อุปายํ กตฺวา วิมุจฺจมาโน, อธิโมกฺขวเสน วา วิมุจฺจมาโน สนฺนิฏฺฐานํ กุรุมาโนติ อตฺโถฯ อุทยพฺพเยหิ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ปุพฺพนฺตาปรนฺตทสฺสเนน สมฺมา ปริยนฺตทสฺสาวีฯ สมฺมทตฺถํ อภิสเมจฺจาติ สมฺมา สภาคตฺถํ ญาเณน อภิสมาคนฺตฺวาฯ ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหตีติ สกลวฏฺฏทุกฺขสฺส ปริยนฺตํ ปริวฏุมํ กโร โหติฯ

สพฺเพ สตฺตาติ กามภวาทีสุ เอกโวการภวาทีสุ จ สพฺพภเวสุ สพฺเพ สตฺตาฯ อาหารฏฺฐิติกาติ อาหารโต ฐิติ เอเตสนฺติ อาหารฏฺฐิติกาฯ อิติ สพฺพสตฺตานมฺปิ ฐิติเหตุ อาหาโร นาม เอโก ธมฺโม, ตสฺมิํ เอกธมฺเมฯ นนุ จ เอวํ สนฺเต ยํ วุตฺตํ – ‘‘อสญฺญสตฺตา เทวา อเหตุกา อนาหารา อผสฺสกา’’ติอาทิ (วิภ. 1017), ตํ วิรุชฺฌตีติฯ น วิรุชฺฌติฯ เตสญฺหิ ฌานํ อาหาโร โหติฯ เอวํ สนฺเตปิ ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, อาหารา’’ติ (สํ. นิ. 2.11) อิทํ วิรุชฺฌตีติฯ อิทมฺปิ น วิรุชฺฌติฯ เอตสฺมิญฺหิ สุตฺเต นิปฺปริยาเยน อาหารลกฺขณา ธมฺมา อาหาราติ วุตฺตา, อิธ ปน ปริยาเยน ปจฺจโย อาหาโรติ วุตฺโตฯ สพฺพธมฺมานญฺหิ ปจฺจโย ลทฺธุํ วฏฺฏติฯ โส จ ยํ ยํ ผลํ ชเนติ, ตํ ตํ อาหรติ นามฯ ตสฺมา อาหาโรติ วุจฺจติฯ เตเนวาห – ‘‘อวิชฺชมฺปาหํ, ภิกฺขเว, สาหารํ วทามิ, โน อนาหารํฯ

โก จ, ภิกฺขเว, อวิชฺชาย อาหาโร? ปญฺจ นีวรณาติสฺส วจนีย’’นฺติ (อ. นิ. 10.61)ฯ อยํ อิธ อธิปฺเปโตฯ เอตสฺมิญฺหิ ปจฺจยาหาเร คหิเต ปริยายาหาโรปิ นิปฺปริยายาหาโรปิ สพฺโพ คหิโตว โหติฯ

ตตฺถ อสญฺญีภเว ปจฺจยาหาโร ลพฺภติฯ อนุปฺปนฺเน หิ พุทฺเธ ติตฺถายตเน ปพฺพชิตา วาโยกสิเณ ปริกมฺมํ กตฺวา จตุตฺถชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ตโต วุฏฺฐาย ‘‘ธิ จิตฺตํ, ธิ วเตตํ จิตฺตํ, จิตฺตสฺส นาม อภาโวเยว สาธุฯ จิตฺตญฺหิ นิสฺสาย วธพนฺธาทิปจฺจยํ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติฯ จิตฺเต อสติ นตฺเถต’’นฺติ ขนฺติํ รุจิํ อุปฺปาเทตฺวา อปริหีนชฺฌานา กาลํ กตฺวา อสญฺญีภเว นิพฺพตฺตนฺติฯ โย ยสฺส อิริยาปโถ มนุสฺสโลเก ปณิหิโต อโหสิ, โส เตน อิริยาปเถน นิพฺพตฺติตฺวา จิตฺตรูปสทิโส หุตฺวา ปญฺจ กปฺปสตานิ ติฏฺฐติฯ เอตฺตกํ อทฺธานํ สยิโต วิย โหติฯ เอวรูปานมฺปิ สตฺตานํ ปจฺจยาหาโร ลพฺภติฯ เต หิ ยํ ฌานํ ภาเวตฺวา นิพฺพตฺตา, ตเทว เนสํ ปจฺจโย โหติฯ ยถา ชิยาเวเคน ขิตฺตสโร ยาว ชิยาเวโค อตฺถิ, ตาว คจฺฉติฯ เอวํ ยาว ฌานปจฺจโย อตฺถิ, ตาว ติฏฺฐนฺติฯ ตสฺมิํ นิฏฺฐิเต ขีณเวโค วิย สโร ปตนฺติฯ จวนกาเล จ เตสํ โส รูปกาโย อนฺตรธายติ, กามาวจรสญฺญา อุปฺปชฺชติ, เตน สญฺญุปฺปาเทน เต เทวา ตมฺหา กายา จุตาติ ปญฺญายนฺติฯ

เย ปน เต เนรยิกา เนว วุฏฺฐานผลูปชีวี, น ปุญฺญผลูปชีวีติ วุตฺตา, เตสํ โก อาหาโรติ? เตสํ กมฺมเมว อาหาโร ฯ กิํ ปญฺจ อาหารา อตฺถีติ? ปญฺจ, น ปญฺจาติ อิทํ น วตฺตพฺพํ, นนุ ‘‘ปจฺจโย อาหาโร’’ติ วุตฺตเมตํฯ ตสฺมา เยน กมฺเมน นิรเย นิพฺพตฺตนฺติ, ตเทว เตสํ ฐิติปจฺจยตฺตา อาหาโร โหติฯ ยํ สนฺธาย อิทํ วุตฺตํ – ‘‘น จ ตาว กาลํ กโรติ, ยาว น ตํ ปาปกมฺมํ พฺยนฺตี โหตี’’ติ (ม. นิ. 3.250, 268; อ. นิ. 3.36)ฯ

กพฬีการาหารํ อารพฺภาปิ เจตฺถ วิวาโท น กาตพฺโพฯ มุเข อุปฺปชฺชนเขโฬปิ หิ เตสํ อาหารกิจฺจํ สาเธติฯ เขโฬ หิ นิรเย ทุกฺขเวทนีโย หุตฺวา ปจฺจโย โหติ, สคฺเค สุขเวทนิโยฯ

อิติ กามภเว นิปฺปริยาเยน จตฺตาโร อาหารา, รูปารูปภเวสุ ฐเปตฺวา อสญฺเญ เสสานํ ตโย, อสญฺญานญฺเจว อวเสสานญฺจ ปจฺจยาหาโรติ อิมินา อากาเรน สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺฐิติกาติ เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ จตฺตาโร อาหาโร โย วา ปน โกจิ ปจฺจยาหาโร ทุกฺขสจฺจํ, อาหารสมุฏฺฐาปิกา ปุริมตณฺหา สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนํ อปฺปวตฺติ นิโรธสจฺจํ, นิโรธปฺปชานนา ปญฺญา มคฺคสจฺจนฺติ เอวํ จตุสจฺจวเสน สพฺพวาเรสุ โยชนา กาตพฺพาฯ

8. ทุติยมหาปญฺหสุตฺตวณฺณนา

[28] อฏฺฐเม กชงฺคลายนฺติ เอวํนามเก นคเรฯ กชงฺคลาติ กชงฺคลาวาสิโนฯ มหาปญฺเหสูติ มหนฺตอตฺถปริคฺคาหเกสุ ปญฺเหสุฯ ยถา เมตฺถ ขายตีติ ยถา เม เอตฺถ อุปฏฺฐาติฯ สมฺมา สุภาวิตจิตฺโตติ เหตุนา นเยน สุฏฺฐุ ภาวิตจิตฺโตฯ เอโส เจว ตสฺส อตฺโถติ กิญฺจาปิ ภควตา ‘‘จตฺตาโร ธมฺมา’’ติอาทโย ปญฺหา ‘‘จตฺตาโร อาหารา’’ติอาทินา นเยน วิสฺสชฺชิตา, ยสฺมา ปน จตูสุ อาหาเรสุ ปริญฺญาเตสุ จตฺตาโร สติปฏฺฐานา ภาวิตา โหนฺติ, เตสุ จ ภาวิเตสุ จตฺตาโร อาหารา ปริญฺญาตาว โหนฺติฯ ตสฺมา เทสนาวิลาเสน พฺยญฺชนเมเวตฺถ นานํ, อตฺโถ ปน เอโกเยวฯ อินฺทฺริยาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘เอโส เจว ตสฺส อตฺโถ’’ติฯ อตฺถโต หิ อุภยมฺเปตํ มชฺเฌ ภินฺนสุวณฺณมิว โหติฯ

9. ปฐมโกสลสุตฺตวณฺณนา

[29] นวเม ยาวตาติ ยตฺตกาฯ กาสิโกสลาติ กาสิโกสลชนปทาฯ อตฺเถว อญฺญถตฺตนฺติ ฐิตสฺส อญฺญถตฺตํ อตฺถิเยวฯ อตฺถิ วิปริณาโมติ มรณมฺปิ อตฺถิเยวฯ ตสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทตีติ ตสฺมิมฺปิ สมฺปตฺติชาเต อุกฺกณฺฐติฯ อคฺเค วิรชฺชตีติ สมฺปตฺติยา อคฺเค โกสลราชภาเว วิรชฺชติฯ ปเคว หีนสฺมินฺติ ปฐมตรํเยว หีเน อิตฺตรมนุสฺสานํ ปญฺจ กามคุณชาเตฯ

มโนมยาติ ฌานมเนน นิพฺพตฺตาฯ พาราณเสยฺยกนฺติ พาราณสิยํ อุปฺปนฺนํฯ ตตฺถ กิร กปฺปาโสปิ มุทุ, สุตฺตกนฺติกาโยปิ ตนฺตวายาปิ เฉกา, อุทกมฺปิ สุจิ สินิทฺธํฯ

อุภโตภาควิมฏฺฐนฺติ ทฺวีสุปิ ปสฺเสสุ มฏฺฐํ มุทุ สินิทฺธํ ขายติฯ จตสฺโส ปฏิปทา โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสิกา กถิตาฯ สญฺญาสุ ปฐมา กามาวจรสญฺญา, ทุติยา รูปาวจรสญฺญา, ตติยา โลกุตฺตรสญฺญา, จตุตฺถา อากิญฺจญฺญายตนสญฺญาฯ ยสฺมา ปน สา สญฺญา อคฺคาติ อาคตา, ตโต ปรํ สญฺญาปญฺญตฺติ นาม นตฺถิ, ตสฺมา อคฺคนฺติ วุตฺตาฯ

พาหิรกานนฺติ สาสนโต พหิทฺธา ปวตฺตานํฯ โน จสฺสํ โน จ เม สิยาติ สเจ อหํ อตีเต น ภวิสฺสํ, เอตรหิปิ เม อยํ อตฺตภาโว น สิยาฯ น ภวิสฺสามิ น เม ภวิสฺสตีติ สเจปิ อนาคเต น ภวิสฺสามิ, น จ เม กิญฺจิ ปลิโพธชาตํ ภวิสฺสติฯ อคฺเค วิรชฺชตีติ อุจฺเฉททิฏฺฐิยํ วิรชฺชติฯ อุจฺเฉททิฏฺฐิ หิ อิธ นิพฺพานสฺส สนฺตตาย อคฺคนฺติ ชาตาฯ

ปรมตฺถวิสุทฺธินฺติ อุตฺตมตฺถวิสุทฺธิํฯ เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา เอตํ อธิวจนํฯ อากิญฺจญฺญายตนญฺหิ วิปสฺสนาปทฏฺฐานตฺตา อคฺคํ นาม ชาตํ, เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ ทีฆายุกตฺตาฯ ปรมทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานนฺติ อิมสฺมิญฺเญว อตฺตภาเว ปรมนิพฺพานํฯ อนุปาทา วิโมกฺโขติ จตูหิ อุปาทาเนหิ อคฺคเหตฺวา จิตฺตสฺส วิโมกฺโขฯ อรหตฺตสฺเสตํ นามํฯ ปริญฺญนฺติ สมติกฺกมํฯ ตตฺถ ภควา ปฐมชฺฌาเนน กามานํ ปริญฺญํ ปญฺญาเปติ, อรูปาวจเรหิ รูปานํ ปริญฺญํ ปญฺญาเปติ, อนุปาทานิพฺพาเนน เวทนานํ ปริญฺญํ ปญฺญาเปติฯ นิพฺพานญฺหิ สพฺพเวทยิตปฺปหานตฺตา เวทนานํ ปริญฺญา นามฯ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ อปจฺจยปรินิพฺพานํฯ อิทํ ปน สุตฺตํ กเถนฺโต ภควา อนภิรติปีฬิตานิ ปญฺจ ภิกฺขุสตานิ ทิสฺวา เตสํ อนภิรติวิโนทนตฺถํ กเถสิฯ เตปิ อนภิรติํ วิโนเทตฺวา เทสนานุสาเรน ญาณํ เปเสตฺวา โสตาปนฺนา หุตฺวา อปรภาเค วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิํสูติฯ

10. ทุติยโกสลสุตฺตวณฺณนา

[30] ทสเม อุยฺโยธิกา นิวตฺโต โหตีติ ยุทฺธโต นิวตฺโต โหติฯ ลทฺธาธิปฺปาโยติ มหาโกสลรญฺญา กิร พิมฺพิสารสฺส ธีตรํ เทนฺเตน ทฺวินฺนํ รชฺชานํ อนฺตเร สตสหสฺสุฏฺฐาโน กาสิคาโม นาม ธีตุ ทินฺโน ฯ อชาตสตฺตุนา ปิตริ มาริเต มาตาปิสฺส รญฺโญ วิโยคโสเกน นจิรสฺเสว มตาฯ ตโต ราชา ปเสนทิโกสโล ‘‘อชาตสตฺตุนา มาตาปิตโร มาริตา, มม ปิตุ สนฺตโก คาโม’’ติ ตสฺสตฺถาย อฏฺฏํ กโรติ, อชาตสตฺตุปิ ‘‘มม มาตุ สนฺตโก’’ติ ตสฺส คามสฺสตฺถายฯ ทฺเวปิ มาตุลภาคิเนยฺยา จตุรงฺคินิํ เสนํ สนฺนยฺหิตฺวา ยุชฺฌิํสุฯ ตตฺถ ปเสนทิโกสโล ทฺเว วาเร อชาตสตฺตุนา ปราชิโต นครเมว ปาวิสิฯ ตติยวาเร ‘‘กถํ นุ โข เม ชโย ภเวยฺยา’’ติ อุปสฺสุติวเสน ยุชฺฌิตพฺพาการํ ญตฺวา พฺยูหํ รจยิตฺวา อุโภหิ ปสฺเสหิ ปริกฺขิปิตฺวา อชาตสตฺตุํ คณฺหิฯ ตาวเทว ชยาธิปฺปายสฺส ลทฺธตฺตา ลทฺธาธิปฺปาโย นาม อโหสิฯ

เยน อาราโม เตน ปายาสีติ พหินคเร ชยขนฺธาวารํ นิเวเสตฺวา ‘‘ยาว นครํ อลงฺกโรนฺติ, ตาว ทสพลํ วนฺทิสฺสามิฯ นครํ ปวิฏฺฐกาลโต ปฏฺฐาย หิ ปปญฺโจ โหตี’’ติ อมจฺจคณปริวุโต เยนาราโม เตน ปายาสิ, อารามํ ปาวิสิฯ กสฺมิํ กาเล ปาวิสีติ? ปิณฺฑปาตปฺปฏิกฺกนฺตานํ ภิกฺขูนํ โอวาทํ ทตฺวา สมฺมาสมฺพุทฺเธ คนฺธกุฏิํ ปวิฏฺเฐ ภิกฺขุสงฺเฆ จ โอวาทํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อตฺตโน อตฺตโน รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานานิ คเตฯ จงฺกมนฺตีติ กสฺมิํ สมเย จงฺกมนฺติ? ปณีตโภชนปจฺจยสฺส ถินมิทฺธสฺส วิโนทนตฺถํ, ทิวา ปธานิกา วา เตฯ ตาทิสานญฺหิ ปจฺฉาภตฺตํ จงฺกมิตฺวา นฺหตฺวา สรีรํ อุตุํ คาหาเปตฺวา นิสชฺช สมณธมฺมํ กโรนฺตานํ จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติฯ เย เต ภิกฺขูติ โส กิร ‘‘กหํ สตฺถา กหํ สุคโตติ ปริเวเณน ปริเวณํ อาคนฺตฺวา ปุจฺฉิตฺวาว ปวิสิสฺสามี’’ติ วิโลเกนฺโต อรญฺญหตฺถี วิย มหาจงฺกเม จงฺกมมาเน ปํสุกูลิเก ภิกฺขู ทิสฺวา เตสํ สนฺติกํ อคมาสิฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ ทสฺสนกามาติ ปสฺสิตุกามาฯ วิหาโรติ คนฺธกุฏิํ สนฺธาย อาหํสุฯ อตรมาโนติ อตุริโต, สณิกํ ปทปมาณฏฺฐาเน ปทํ นิกฺขิปนฺโต วตฺตํ กตฺวา สุสมฺมฏฺฐํ มุตฺตชาลสินฺทุวารสทิสํ วาลุกํ อวินาเสนฺโตติ อตฺโถฯ อาลินฺทนฺติ ปมุขํฯ อคฺคฬนฺติ กวาฏํฯ อุกฺกาสิตฺวาติ อุกฺกาสิตสทฺทํ กตฺวาฯ อาโกเฏหีติ อคฺคนเขน อีสกํ กุญฺจิกาฉิทฺทสมีเป โกเฏหีติ วุตฺตํ โหติฯ ทฺวารํ กิร อติอุปริ อมนุสฺสา, อติเหฏฺฐา ทีฆชาติกา โกเฏนฺติฯ

ตถา อโกเฏตฺวา มชฺเฌ ฉิทฺทสมีเป โกเฏตพฺพนฺติ อิทํ ทฺวารโกฏนวตฺตนฺติ วทนฺติฯ วิวริ ภควา ทฺวารนฺติ น ภควา อุฏฺฐาย ทฺวารํ วิวรติ, วิวรตูติ ปน หตฺถํ ปสาเรติฯ ตโต ‘‘ภควา ตุมฺเหหิ อเนกกปฺปโกฏีสุ ทานํ ททมาเนหิ น สหตฺถา ทฺวารวิวรณกมฺมํ กต’’นฺติ สยเมว ทฺวารํ วิวฏํฯ ตํ ปน ยสฺมา ภควโต มเนน วิวฏํ, ตสฺมา ‘‘วิวริ ภควา ทฺวาร’’นฺติ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ

เมตฺตูปหารนฺติ เมตฺตาสมฺปยุตฺตํ กายิกวาจสิกอุปหารํฯ กตญฺญุตนฺติ อยญฺหิ ราชา ปุพฺเพ ถูลสรีโร อโหสิ, โทณปากํ ภุญฺชติฯ อถสฺส ภควา ทิวเส ทิวเส โถกํ โถกํ หาปนตฺถาย –

‘‘มนุชสฺส สทา สตีมโต,

มตฺตํ ชานโต ลทฺธโภชเน;

ตนุกสฺส ภวนฺติ เวทนา,

สณิกํ ชีรติ อายุปาลย’’นฺติฯ (สํ. นิ. 1.124) –

อิมํ โอวาทํ อทาสิฯ โส อิมสฺมิํ โอวาเท ฐตฺวา ทิวเส ทิวเส โถกํ โถกํ หาเปตฺวา อนุกฺกเมน นาฬิโกทนปรมตาย สณฺฐาสิ, คตฺตานิปิสฺส ตนูนิ ถิรานิ ชาตานิฯ ตํ ภควตา กตํ อุปการํ สนฺธาย ‘‘กตญฺญุตํ โข อหํ, ภนฺเต, กตเวทิตํ สมฺปสฺสมาโน’’ติ อาหฯ อริเย ญาเยติ สหวิปสฺสนเก มคฺเคฯ วุทฺธสีโลติ วฑฺฒิตสีโลฯ อริยสีโลติ อโปถุชฺชนิเกหิ สีเลหิ สมนฺนาคโตฯ กุสลสีโลติ อนวชฺเชหิ สีเลหิ สมนฺนาคโตฯ อารญฺญโกติ ชายมาโนปิ อรญฺเญ ชาโต, อภิสมฺพุชฺฌมาโนปิ อรญฺเญ อภิสมฺพุทฺโธ, เทววิมานกปฺปาย คนฺธกุฏิยา วสนฺโตปิ อรญฺเญเยว วสีติ ทสฺเสนฺโต เอวมาหฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

มหาวคฺโค ตติโยฯ

4. อุปาลิวคฺโค

1. อุปาลิสุตฺตวณฺณนา

[31] จตุตฺถสฺส ปฐเม สงฺฆสุฏฺฐุตายาติอาทีสุ สงฺฆสุฏฺฐุตา นาม สงฺฆสฺส สุฏฺฐุภาโว, ‘‘สุฏฺฐุ เทวา’’ติ อาคตฏฺฐาเน วิย ‘‘สุฏฺฐุ, ภนฺเต’’ติ วจนสมฺปฏิจฺฉนภาโวฯ โย จ ตถาคตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉติ, ตสฺส ตํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย สํวตฺตติฯ ตสฺมา สงฺฆสฺส ‘‘สุฏฺฐุ, ภนฺเต’’ติ วจนสมฺปฏิจฺฉนตฺถํ ปญฺญตฺตํ, อสมฺปฏิจฺฉเน อาทีนวํ, สมฺปฏิจฺฉเน อานิสํสํ ทสฺเสตฺวา, น พลกฺกาเรน อภิภวิตฺวาติ เอตมตฺถํ อาวิกโรนฺโต อาห – สงฺฆสุฏฺฐุตายาติฯ สงฺฆผาสุตายาติ สงฺฆสฺส ผาสุภาวาย, สหชีวิตาย สุขวิหารตฺถายาติ อตฺโถฯ

ทุมฺมงฺกูนํ ปุคฺคลานํ นิคฺคหายาติ ทุมฺมงฺกูนาม ทุสฺสีลปุคฺคลา, เย มงฺกุตํ อาปาทิยมานาปิ ทุกฺเขน อาปชฺชนฺติ, วีติกฺกมํ กโรนฺตา วา กตฺวา วา น ลชฺชนฺติ, เตสํ นิคฺคหตฺถายฯ เต หิ สิกฺขาปเท อสติ ‘‘กิํ ตุมฺเหหิ ทิฏฺฐํ, กิํ สุตํ, กิํ อมฺเหหิ กตํ, กตมสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ กตมํ อาปตฺติํ โรเปตฺวา อมฺเห นิคฺคณฺหถา’’ติ สงฺฆํ วิเหเฐยฺยุํฯ สิกฺขาปเท ปน สติ เต สงฺโฆ สิกฺขาปทํ ทสฺเสตฺวา สห ธมฺเมน นิคฺคเหสฺสติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ทุมฺมงฺกูนํ ปุคฺคลานํ นิคฺคหายา’’ติฯ

เปสลานนฺติ ปิยสีลานํ ภิกฺขูนํ ผาสุวิหารตฺถายฯ ปิยสีลา หิ ภิกฺขู กตฺตพฺพากตฺตพฺพํ สาวชฺชานวชฺชํ เวลํ มริยาทญฺจ อชานนฺตา สิกฺขาตฺตยปาริปูริยา ฆฏมานา กิลมนฺติ, เต ปน สาวชฺชานวชฺชํ เวลํ มริยาทญฺจ ญตฺวา สิกฺขาปาริปูริยา ฆฏมานา น กิลมนฺติฯ เตน เตสํ สิกฺขาปทปญฺญาปนํ ผาสุวิหาราย สํวตฺตติเยวฯ โย วา ทุมฺมงฺกูนํ ปุคฺคลานํ นิคฺคโห, สฺเวว เตสํ ผาสุวิหาโรฯ ทุสฺสีลปุคฺคเล นิสฺสาย หิ อุโปสถปฺปวารณา น ติฏฺฐนฺติ, สงฺฆกมฺมานิ นปฺปวตฺตนฺติ, สามคฺคี น โหติ, ภิกฺขู อเนกคฺคา อุทฺเทสาทีสุ อนุยุญฺชิตุํ น สกฺโกนฺติฯ ทุสฺสีเลสุ ปน นิคฺคหิเตสุ สพฺโพปิ อยํ อุปทฺทโว น โหติ, ตโต เปสลา ภิกฺขู ผาสุ วิหรนฺติฯ เอวํ ‘‘เปสลานํ ภิกฺขูนํ ผาสุวิหารายา’’ติ เอตฺถ ทฺวิธา อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ทิฏฺฐธมฺมิกานํ อาสวานํ สํวรายาติ ทิฏฺฐธมฺมิกา อาสวา นาม อสํวเร ฐิเตน ตสฺมิํเยว อตฺตภาเว ปตฺตพฺพา ปาณิปฺปหารทณฺฑปฺปหารสตฺถปฺปหารหตฺถจฺเฉทปาทจฺเฉทอกิตฺติอยสวิปฺปฏิสาราทโย ทุกฺขวิเสโส, เตสํ สํวราย ปิทหนาย อาคมนมคฺคถกนายาติ อตฺโถฯ

สมฺปรายิกานนฺติ สมฺปรายิกา อาสวา นาม อสํวเร ฐิเตน กตปาปกมฺมมูลกา สมฺปราเย นรกาทีสุ ปตฺตพฺพา ทุกฺขวิเสสา, เตสํ ปฏิฆาตตฺถาย วูปสมตฺถายฯ

อปฺปสนฺนานนฺติ สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา หิ สติ สิกฺขาปทปญฺญตฺติํ ญตฺวา วา, ยถาปญฺญตฺตํ ปฏิปชฺชมาเน ภิกฺขู ทิสฺวา วา, เยปิ อปฺปสนฺนา ปณฺฑิตมนุสฺสา, เต ‘‘ยานิ วต โลเก มหาชนสฺส รชฺชนทุสฺสนมุยฺหนฏฺฐานานิ, เตหิ อิเม สมณา อารกา วิรตา วิหรนฺติ, ทุกฺกรํ วต กโรนฺตี’’ติ ปสาทํ อาปชฺชนฺติ วินยปิฏกโปตฺถกํ ทิสฺวา มิจฺฉาทิฏฺฐิกตเวทิพฺราหฺมณา วิยฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อปฺปสนฺนานํ ปสาทายา’’ติฯ

ปสนฺนานนฺติ เยปิ สาสเน ปสนฺนา กุลปุตฺตา, เตปิ สิกฺขาปทปญฺญตฺติํ วา ญตฺวา, ยถาปญฺญตฺตํ ปฏิปชฺชมาเน ภิกฺขู วา ทิสฺวา ‘‘อโห อยฺยา ทุกฺกรํ กโรนฺติ, เย ยาวชีวํ เอกภตฺตา วินยสํวรํ ปาเลนฺตี’’ติ ภิยฺโย ภิยฺโย ปสีทนฺติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ปสนฺนานํ ภิยฺโยภาวายา’’ติฯ

สทฺธมฺมฏฺฐิติยาติ ติวิโธ สทฺธมฺโม ปริยตฺติสทฺธมฺโม ปฏิปตฺติสทฺธมฺโม อธิคมสทฺธมฺโมติฯ ตตฺถ สกลมฺปิ พุทฺธวจนํ ปริยตฺติสทฺธมฺโม นามฯ เตรส ธุตคุณา จาริตฺตวาริตฺตสีลสมาธิวิปสฺสนาติ อยํ ปฏิปตฺติสทฺธมฺโม นามฯ นวโลกุตฺตรธมฺโม อธิคมสทฺธมฺโม นามฯ โส สพฺโพปิ ยสฺมา สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา สติ ภิกฺขู สิกฺขาปทญฺจ ตสฺส วิภงฺคญฺจ ตทตฺถโชตนตฺถํ อญฺญญฺจ พุทฺธวจนํ ปริยาปุณนฺติ, ยถาปญฺญตฺตญฺจ ปฏิปชฺชมานา ปฏิปตฺติํ ปูเรตฺวา ปฏิปตฺติยา อธิคนฺตพฺพํ โลกุตฺตรธมฺมํ อธิคจฺฉนฺติ, ตสฺมา สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา สทฺธมฺโม จิรฏฺฐิติโก โหติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘สทฺธมฺมฏฺฐิติยา’’ติฯ

วินยานุคฺคหายาติ สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา สติ สํวรวินโย, ปหานวินโย, สมถวินโย, ปญฺญตฺติวินโยติ จตุพฺพิโธ วินโย อนุคฺคหิโต โหติ สูปตฺถมฺภิโตฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘วินยานุคฺคหายา’’ติฯ

2. ปาติโมกฺขฏฺฐปนาสุตฺตวณฺณนา

[32] ทุติเย ปาราชิโกติ ปาราชิกาปตฺติํ อาปนฺโนฯ ปาราชิกกถา วิปฺปกตา โหตีติ ‘‘อสุกปุคฺคโล ปาราชิกํ อาปนฺโน นุ โข โน’’ติ เอวํ กถา อารภิตฺวา อนิฏฺฐาปิตา โหติฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ

3. อุพฺพาหิกาสุตฺตวณฺณนา

[33] ตติเย อุพฺพาหิกายาติ สมฺปตฺตอธิกรณํ วูปสเมตุํ สงฺฆโต อุพฺพาหิตฺวา อุทฺธริตฺวา คหณตฺถายฯ วินเย โข ปน ฐิโต โหตีติ วินยลกฺขเณ ปติฏฺฐิโต โหติฯ อสํหีโรติ น อญฺญสฺส วจนมตฺเตเนว อตฺตโน ลทฺธิํ วิสฺสชฺเชติฯ ปฏิพโลติ กายพเลนปิ ญาณพเลนปิ สมนฺนาคโตฯ สญฺญาเปตุนฺติ ชานาเปตุํฯ ปญฺญาเปตุนฺติ สมฺปชานาเปตุํฯ นิชฺฌาเปตุนฺติ โอโลกาเปตุํฯ เปกฺขตุนฺติ ปสฺสาเปตุํฯ ปสาเทตุนฺติ สญฺชาตปสาทํ กาตุํฯ อธิกรณนฺติ วิวาทาธิกรณาทิจตุพฺพิธํฯ อธิกรณสมุทยนฺติ วิวาทมูลาทิกํ อธิกรณการกํฯ อธิกรณนิโรธนฺติ อธิกรณานํ วูปสมํฯ อธิกรณนิโรธคามินิํ ปฏิปทนฺติ สตฺตวิธอธิกรณสมถํฯ

4. อุปสมฺปทาสุตฺตวณฺณนา

[34] จตุตฺเถ อนภิรตินฺติ อุกฺกณฺฐิตภาวํฯ วูปกาเสตุนฺติ วิเนตุํฯ อธิสีเลติ อุตฺตมสีเลฯ จิตฺตปญฺญาสุปิ เอเสว นโยฯ

7. สงฺฆเภทสุตฺตวณฺณนา

[37] สตฺตเม วตฺถูหีติ การเณหิฯ อวกสฺสนฺตีติ ปริสํ อากฑฺฒนฺติ วิชเฏนฺติ เอกมนฺตํ อุสฺสาเรนฺติฯ อปกสฺสนฺตีติ อติวิย อากฑฺฒนฺติ, ยถา วิสํสฏฺฐา โหนฺติ, เอวํ กโรนฺติฯ อาเวนิ กมฺมานิ กโรนฺตีติ วิสุํ สงฺฆกมฺมานิ กโรนฺติฯ

9-10. อานนฺทสุตฺตทฺวยวณฺณนา

[39-40] นวเม กปฺปฏฺฐิกนฺติ อายุกปฺปํ นิรยมฺหิ ฐิติการณํฯ กิพฺพิสํ ปสวตีติ ปาปํ ปฏิลภติฯ อาปายิโกติ อปายคมนีโยฯ เนรยิโกติ นิรเย นิพฺพตฺตนโกฯ วคฺครโตติ เภทรโตฯ โยคกฺเขมา ปธํสตีติ โยเคหิ เขมโต อรหตฺตโต ธํสติ วิคจฺฉติฯ ทสเม อนุคฺคโหติ อญฺญมญฺญสฺส สงฺคหานุคฺคโหฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

อุปาลิวคฺโค จตุตฺโถฯ

5. อกฺโกสวคฺโค

4. กุสินารสุตฺตวณฺณนา

[44] ปญฺจมสฺส จตุตฺเถ กุสินารายนฺติ เอวํนามเก นคเรฯ เทวตานํ อตฺถาย พลิํ หรนฺติ เอตฺถาติ พลิหรโณ, ตสฺมิํ พลิหรเณฯ อจฺฉิทฺเทน อปฺปฏิมํเสนาติอาทีสุ เยน เกนจิเทว ปหโฏ วา โหติ, เวชฺชกมฺมาทีนิ วา กตานิ, ตสฺส กายสมาจาโร อุปจิกาทีหิ ขายิตตาลปณฺณํ วิย ฉิทฺโท จ, ปฏิมสิตุํ ยตฺถ กตฺถจิ คเหตฺวา อากฑฺฒิตุํ สกฺกุเณยฺยตาย ปฏิมํโส จ โหติ, วิปรีโต อจฺฉิทฺโท อปฺปฏิมํโส นามฯ วจีสมาจาโร ปน มุสาวาทโอมสวาทเปสุญฺญอมูลกานุทฺธํสนาทีหิ ฉิทฺโท สปฺปฏิมํโส จ โหติ, วิปรีโต อจฺฉิทฺโท อปฺปฏิมํโสฯ เมตฺตํ นุ โข เม จิตฺตนฺติ ปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา กมฺมฏฺฐานภาวนานุโยเคน อธิคตํ เม เมตฺตจิตฺตํฯ อนาฆาตนฺติ อาฆาตวิรหิตํ, วิกฺขมฺภเนน วิหตาฆาตนฺติ อตฺโถฯ กตฺถ วุตฺตนฺติ อิทํ สิกฺขาปทํ กิสฺมิํ นคเร วุตฺตํฯ

กาเลน วกฺขามีติอาทีสุ เอโก เอกํ โอกาสํ กาเรตฺวา โจเทนฺโต กาเลน วทติ นามฯ สงฺฆมชฺเฌ วา คณมชฺเฌ วา สลากคฺคยาคคฺควิตกฺกมาฬกภิกฺขาจารมคฺคอาสนสาลาทีสุ วา อุปฏฺฐาเกหิ ปริวาริตกฺขเณ วา โจเทนฺโต อกาเลน วทติ นามฯ ตจฺเฉน วทนฺโต ภูเตน วทติ นามฯ ‘‘ทหรมหลฺลกปริสาวจรกปํสุกูลิกธมฺมกถิกปติรูปํ ตว อิท’’นฺติ วทนฺโต ผรุเสน วทติ นามฯ